Wojna psychologiczna
Narzędziem wojny psychologicznej jest sterowanie społeczne rozumiane jako wywieranie wpływu na społeczeństwo zmierzające do realizacji określonych celów. Specyficznym sposobem takiego sterowania jest manipulacja, w której rzeczywiste cele, a nawet samo sterowanie są zakamuflowane, tak by adresaci ich nie zauważyli. Tym samym ludzie poddani manipulacji mogą sobie wyobrażać, że walczą o własne interesy lub spełniają szczególnie ważną misję, a w rzeczywistości ich działania zmierzają w odwrotnym kierunku. Podmioty posługujące się manipulacją inspirują społeczności do określonego, pożądanego przez nie działania w sposób ukryty, tak by ludzie poddawani takiej operacji byli przekonani, że działają całkowicie samodzielnie i niezależnie. Manipulacja stanowi podstawową metodę stosowaną w walce informacyjnej. Jednym z głównych narzędzi w tej walce jest propaganda postrzegana jako planowe, zorganizowane oddziaływanie na ludzką psychikę za pomocą rozpowszechnianych na masową skalę bodźców informacyjnych, ukierunkowane na kształtowanie u odbiorców odpowiednich norm społecznych lub uruchomienie odpowiednich działań. Ten pierwszy przypadek określany jest jako wychowawcze oddziaływanie propagandy, a drugi jako działanie motywujące. Tak prowadzona walka informacyjna jest specyficznym rodzajem procesu sterowania społecznego, który stawia sobie za cel niszczenie przeciwnika za pomocą informacji.
Wojna informacyjna jest definiowana jako wpływ na ludność cywilną i siły zbrojne danego państwa poprzez rozpowszechnianie odpowiednio dobranych czy spreparowanych informacji. Obiektem ataku w wojnie informacyjnej jest w równym stopniu zarówno świadomość zbiorowa, jak i indywidualna. Takie negatywne oddziaływanie informacji może przebiegać w zależności od potrzeb agresora – na tle szumu informacyjnego, ale także w próżni informacyjnej. To właśnie realizacja obcych celów powoduje, że proces takiej dezinformacji staje się wojną i odróżnia go od zwykłej propagandy. W zasobach wojny informacyjnej znajdują się różne narzędzia masowej komunikacji, z których współcześnie największą siłę oddziaływania ma sieć informatyczna. Przekazywane za jej pomocą informacje przeinaczają fakty lub narzucają odbiorcom emocjonalne postrzeganie określonych zjawisk, według optyki odpowiadającej agresorowi.
Cyberprzestrzeń odgrywa szczególną rolę w zapewnianiu strategicznej komunikacji, powodując pełne uzależnienie zarówno pojedynczych użytkowników, jak i obiektów infrastruktury krytycznej państwa od stale unowocześnianych technologii i internetu. Uzależnienie to ma charakter wyjątkowo dynamiczny. Cyberprzestrzeń jest wykorzystywana do: szybkiej komunikacji, koordynacji naszych działań oraz bieżącej analizy środowiska celem identyfikowania oraz oceny potencjalnych zagrożeń. To powoduje, że cyberprzestrzeń stała się miejscem konfliktów oraz działań o charakterze wojennym. Wojna informacyjna (information warfare, IW) bywa definiowana jako:
działania podejmowane dla osiągnięcia przewagi informacyjnej poprzez wpływanie na informacje przeciwnika, procesy oparte na przetwarzaniu informacji, systemy informacyjne oraz sieci komputerowe przy jednoczesnej ochronie własnych informacji, procesów opartych na przetwarzaniu informacji, systemów informacyjnych oraz sieci komputerowych.
Zamach na informację lub służące jej przekazywaniu systemy informacyjne wroga ma spowodować osłabienie jego determinacji lub zdolności do prowadzenia walki. Z tego powodu zwalczające się strony realizują takie przedsięwzięcia, jak: zaprzeczanie, wykorzystywanie, zniekształcanie czy nawet destrukcja informacji wroga lub spełnianej przez nią funkcji. Można więc przyjąć, iż wojną informacyjną jest: każdy atak przeciwko systemowi informacyjnemu, niezależnie od wykorzystywanych metod i środków. W. Schwartau wyróżnia trzy płaszczyzny, na jakich może być prowadzona wojna informacyjna: osobisty, korporacyjny oraz globalny.
W doktrynie często zamiennie zamiast określenia walka informacyjna używa się terminu „wojna psychologiczna”. Amerykanin Paul M.A. Linebarger w swoim dziele Wojna psychologiczna wydanym w 1954 r. w Waszyngtonie sformułował definicję, zgodnie z którą:
Wojna psychologiczna jest zastosowaniem przeciwko nieprzyjacielowi propagandy łącznie z takimi środkami natury wojskowej, ekonomicznej czy politycznej, jakie potrzebne są dla jej uzupełnienia.
Głównym jej celem jest wywarcie wpływu na psychikę przeciwnika, by obniżyć jego morale, a w konsekwencji doprowadzić go do stanu uniemożliwiającego mu dalsze prowadzenie walki.
Definicja opracowana przez Komitet Szefów Sztabów US Army wskazuje, że:
Wojna psychologiczna jest to planowe stosowanie propagandy oraz pokrewnych środków informacji publicznej w celu wywarcia wpływu na opinię publiczną, uczucia, postawę i zachowanie się nieprzyjaciela oraz grup cudzoziemskich, tak, aby pomóc w realizowaniu polityki państwa i jego celów oraz zadań wojskowych.
Używane w zachodniej doktrynie pojęcie wojny psychologicznej ma więc nieco węższy zakres niż przestawione wcześniej pojęcie walki informacyjnej, której charakterystyczną cechą jest jej ścisłe powiązanie z walką ekonomiczną. Bez wątpienia to właśnie sprzężenie, dualizm działania zadecydowało w finale zimnej wojny o klęsce i upadku ZSRR oraz transformacji ustrojowo-gospodarczej jego wyzwolonych satelitów.
Sprawdzoną w wojnie psychologicznej metodą jest wszczepienie jakiejś idei w świadomość społeczną przeciwnika. Często jest to proste twierdzenie, nieoparte na jakimkolwiek racjonalnym rozumowaniu, pozbawione przekonujących dowodów, a nawet nieliczące się z rzeczywistością. Im bardziej teza zawarta w twierdzeniu jest pozbawiona nawet pozorów uzasadnienia i przesłanek dowodowych, tym większa jest siła jej oddziaływania, tym większa jest moc jej oddziaływania inspirującego odczucia społeczne. Taka była metodyka działań wszelkich religii, które prezentowały swoje dogmaty w twierdzeniach kategorycznych, klarownych i prostych. Le Bon zauważa jednak, że takie twierdzenie wywrze pożądany wpływ, jeśli będzie ciągle powtarzane, w tej samej formie. To powtarzanie określonych poglądów powoduje, że przenikają do społecznej świadomości, zyskując akceptację większości odbiorców. Tak kreowana jest opinia publiczna, która od chwili zaistnienia w społecznym odbiorze działa jak zaraza. Finalnie takie twierdzenia mające charakter społecznej infekcji mają zostać uznane za prawdę, dogmat, z którym się nie dyskutuje. Taki jest cel wojny psychologicznej. Teraz łatwiej jest go osiągnąć, ponieważ cyberprzestrzeń nie zna granic, a informacja natychmiast dociera w każdy zakątek globu. Nie ma tu znaczenia, czy jest ona prawdziwa, czy fikcyjna. Dlatego warunkiem zachowania bezpieczeństwa każdego państwa jest ochrona jego przestrzeni informacyjnej. Kto sprawuje kontrolę nad przestrzenią informacyjną, ten w istocie kontroluje państwo. To stwierdzenie nie ma charakteru odkrywczego, zarządzanie informacją zawsze bowiem dawało społeczną siłę oddziaływania, dawało władzę. Rządy współczesnych państw korzystają z sieci informatycznych oraz mediów masowych do wywierania wpływu na społeczność międzynarodową celem obrony własnych interesów narodowych.
Przedmiotem wojny psychologicznej prowadzonej przez wrogie państwa jest dokonywanie korzystnych dla siebie zmian postrzegania rzeczywistości i tworzenie w tym celu świata iluzji. Ważne staje się uzyskanie zdolności do zarządzania i manipulacji świadomością publiczną, aby podporządkować sobie całe społeczności. Preparujący takie zamachy na ludzkie umysły dążą do tego, by osoba manipulowana nie była świadoma manipulacji i psychologicznego oddziaływania. W. Potekhin wprowadza w badanym obszarze nowy rodzaj wrogich działań – wojnę świadomościową, uznając, że ma ona kształt wojny psychologicznej. Zauważa jednak, iż według stanowiącej ją treści jest także wojną cywilizacyjną i informacyjną. Jej celem jest zniszczenie i transformacja moralności oraz systemu wartości społeczeństwa wroga, tak by pierwotne wartości zostały zastąpione drugorzędnymi, trzeciorzędnymi, zdecydowanie bardziej przyziemnymi. Według Potekhina celem zniszczenia w wojnie świadomościowej jest warstwa kulturowa przeciwnika, a skoro to kultura jest rdzeniem każdej cywilizacji, to faktycznym celem jest destrukcja cywilizacji.
Wojna psychologiczna jest więc pojęciem, które ewoluuje i ciągle nabiera kolejnych znaczeń wraz dynamicznymi zmianami zachodzącymi w zglobalizowanym świecie. Nie jest to wyłącznie zjawisko teoretyczne, ale dzieje się tu i teraz. Zachodni eksperci wyrażają pogląd, że Rosja w ostatnich latach rozbudowała i zintensyfikowała wojnę psychologiczną przeciwko państwom Unii, w tym przeciwko Niemcom. Kreml stara się manipulować europejską opinią publiczną, wzniecać konflikty wewnętrzne w tych państwach oraz destabilizować ich społeczeństwa. W polityce zagranicznej Rosja stosuje sprawdzone metody służb specjalnych – dezinformację i destabilizację. Takie działania możemy na bieżąco śledzić zarówno w Ukrainie, jak i w państwach zachodnich. Tradycyjnymi narzędziami rosyjskiej propagandy są programy telewizyjne oraz „trolle”. Działania te okazują się skuteczne, ponieważ w państwach zachodnich brak jest zaufania do polityków i mediów, co w konsekwencji podważa zaufanie do instytucji demokratycznych i prezentowanych publikacji medialnych. To wszystko trudno uznać jedynie za ochronę rosyjskich interesów, działania te mają bowiem charakter agresywny i ofensywny, a te cechy są typowe dla działań wojennych, także w obszarze wojny psychologicznej.
T. Aleksandrowicz, A. Bógdał-Brzezińska, J. Gryz, I. Oleksiewicz, G. Ostasz, Terroryzm i cyberterroryzm jako największe wyzwanie bezpieczeństwa współczesnego świata, Chicago 2016; H. Batorowska, R. Klepka, O. Wasiuta, Media jako instrument wpływu informacyjnego i manipulacji społeczeństwem, Libron, Kraków 2019; G. Le Bon, Psychologia tłumu, przeł. B. Kaprocki, Księgarnia Wydawnicza L. Igla, Lwów 1930; D.I. Grimes, J. Rawcliffe, J. Smith, Operational Law Handbook, The Judge Advocate General’s Legal Center and School-International and Operational Law Department, Charlottesville 2006; J. Kossecki, Elementy wojny informacyjnej, http://www.autonom.edu.pl/publikacje/kossecki_jozef/ elementy_wojny_informacyjnej-ocr.pdf [dostęp: 12.04.2019]; A. Lelonek, Wojna informacyjna, operacje informacyjne i psychologiczne: pojęcia, metody i zastosowanie, https://capd.pl/images/dokumenty/05PL_Lelonek.pdf [dostęp: 11.02.2019]; P.M.A. Linebarger, Wojna psychologiczna, tłum. E. Niemierska, RSW Prasa, Warszawa 1959; W. Schwartau, Information Warfare, Chaos on the electronic superhighway, Thunder’s Mounth Press, New York 1994; G. Świszcz, Cybernetyczna osłona kluczowych procesów państwa – wyzwania dla infrastuktury krytycznej, [w:] Cyberterroryzm i systemy informacyjne w bezpieczeństwie, B. Szczypta-Kłak, K. Pobuta (red.), Jarosław 2017; O. Wasiuta, S. Wasiuta, Wojna hybrydowa Rosji przeciwko Ukrainie, Arcana, Kraków 2017; O. Wasiuta, S. Wasiuta, Wojna informacyjna zagrożeniem dla bezpieczeństwa ludzkości, [w:] Walka informacyjna: uwarunkowania, incydenty, wyzwania, H. Batorowska (red.), Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej, Kraków 2017.